hejên

beşî duwem:

“ anarkîzm le seretakeyda djî xawendarîy taybetî nebû , tenha rexney le şêwey dabeşkirdnî saman hebû , yeksanî û ‘edaletî komellayetî le xawendarîy takekesda debînî . bernamey abûrî em anarkîzme , damezrandnî bankêkî nîştmanî bû ke qazancî sermayey têda nebêt “

nûser hîç bellgeyek bo em boçûnaney naxate rû û tenya boçûne bêbnemakanî lênîn û paşrrewanî wî, dûbare dekatewe. enarkîzm her le sertay serhelldanîyewe wek hizrêk, djayetî serwerî çînayetî û bangewzay bo komellgey bêçîn û çewsanewe kirduwe, mercîşî bo serhelldanî weha komellgeyek xebatî berdewam û amadeyî yekgirtnî azadaney komune û herewezîyekanî krêkaran û cutyaran û beşekanî trî komellge buwe, leser bnemay fîdrasyon û konfîdrasyone rêkixrawekan le xwarewerra. ewey ke nûser be bankî nîştmanî nêwî debat “bankî alluwêre”[4] , ke tenya karî rêkxistne û hîç hawşêweyekîy letek banke bawekanî sîstemî sermayedarî dewlletîda nîye, ke be “bankî nîştmanî” nasirwan. herweha lay enarkîstekan heriştêk nebête hoy behrekêsî le karî kesanî tir, naçête xaney xawendarrêtî taybetewe û sertaşêk, berdrûrêk, cutyarêk, pîşegerêk, ke dahatî tenya berhemî karî xoy bêt û kesî bo ew mebeste behrekêşî nekirdbêt, retnakatewe.

dwacar, wek le ezmûnî şorrşî îspanyada be dyarîkrawî le nawçey ketalonya, cutyaran û krêkaran be xoxwastî û be wîstî azadaney xoyan debûne beşêk le komune herewezîyekan -rêk bepêçewaney modêle bolşewîkîyekey rusya û çîn û kuba û blokî orupay xorhelatî, ke be zorî serenêze û karî zoremlê û dûrxistenewey cutyaranî narazî bo sîbirya- û her ew azadîyeş bû, ke gyanî şorrişgêrraney lay endamanî herewezîyekanî okranya û îspanya drustkird, ke ta dwa gule û dwa dlopî xwên djî dujimnî çtînayetîyan bcengin û gyanyan lepênaw komellge azadekanyanda bext bken, bepêçewaneşewe her zorî serenêzey supay sûr bû, ke way le danîştwanî rusye û wllatekanî trî destexuşkî kird, ke xwazyarî gerranewey drrindetrîn sîstemî bazar azad bin, sîstemêk, ke 70 sall pêştir be hezaran qurbanyan bo lenawbirdnî da.

“lerrûy syasîyewe anarkîzmî prodonî djî karî şorrişgêrranew serbexoy çînî krêkar bû . ne xebatî şorrişgêrraney çekdaru ne mangirtnî krêkaranî nedeselmand , bellku legell sazş û tebayî çînayetî nêwan krêkaran û sermayedaranda bû .“

eger nûser nmûney daba û kemêk rûntir lemerr serbexoyî çînî krêkar û şorrişgêrrîy dwaba kar asantir debû. prodon be hemû şêweyek djî tundutîjî bû, mangirtnîşî ret nedekirdewe, djî sazşî çînayetîş bû. ew pêywabû xebat le rewtêkî drêjxayenda baştre le tundûtîjîyek ke tundûtîjî beramber demezerd dekatewe. serdemêkîş ke ewey têda dejya, zor le serdem û dewlletekanî sedey bîst û yek cyawaztir bû. eger prodon le serdemî şorrşî rusye ya şorrşî îspanya bijyaye û le brî xebatî çekdarî djî leşkirkêşî derekî, xwazyarî aştî û pêkewejyan buwaye, ewa rexnekanî nûser le cêy xoyanda bûn. herweha bellgeş bo ewey ke enarkîyekan hîç kat djî serbexoyî nebûn û naşorrişgêrrîş nebûn, nûser û xwêner detwanin birrwanne rollî maxnovîstekanî okranya 1917- 1921 ke hawkat djî dagîrkarî nemsa û allmanya û djî serkutgerîy bolşevîkekan decengan û dwacar bolşevîkekan letek dujmin rêkkewtin û le dwawera xencerî jehrawîy xoyan le leşkrî maxnovîstekan da, ke djî rêkewtinname şûmekey brêst- lîtovisk Brest-Litowisk dewlletî bolşevîkekan û dewlletî allman û nemsa bûn,

prodon xawendarêtî taybetî be dzî dadenêt û djî serwerîy çînayetîşe û pêkhatnî komellgey azad û yeksan û dadperwer tenya leser bnemay yekgirtnî azadaney herewezîyekan le fîdrasyone azadadekanda debînêt, îtir bekam pêwer û bekam serçawe xwazyarî tebayî çînayetî krêkaran û sermayedaran debêt. prodon carêk wek nwêner le encumenî gelî xoheldebjêrêt, wazî lêdehênêt û djî hellbjardin û xohellbjardin bangewaz dekat. îtir nazanim leser çi bnemayek ew buwete djî karî şorrişgîrane û djî serbexoyî çînî krêkar? bo hemû layekman sûdmend debêt, eger nûser ya her kesêkî tir ew erke bkêşêt û lew barewe le têkist û qse û karkirdekanî prrodon da nmûneyek destnîşan bkat. ewendey min bzanim prrodon tenya yek kifrî kirduwe û ewîş ew nameye ke bo karl marksî denûsêt û îtir be hemû şêweyek ber nefret dedrêt. bo zyatir rûnbûnewey baseke leser prrodon, serincî xwêner bo em peregrafey dwatrî nûser radekêşm.

“ gringitrîn xallêk ke anarkîzmî serdem be anarkîzmî prodonîyewe debestêtewe , retkirdnewey dewllete be hemû şêwekanîyewe . prodon djî pêkhênanî dewllet û dîsplînî dewlletî bû . desellatî çînekanî refizdekirdu hemû core nawendêtîyekî be serçawey çewsandnewe dezanî . ew dawakarî hênanekayey be pelew demudestî komellgay sosyalîstîy bê dewllet bû .“

min dezanim çî nûserî tûşî ew nakokîye zaqe kirduwe, nûser le boçûnekanîda le brî lêkollînewe û bedwadaçûn û helsengandnî xoy, pişt be boçûnî kesêkî tir debesêt (ce’ferî resa), ke ewîş le brî xwêndnewey xoy le barey enarkîzm û hellgranî ew hizre, keçî piştî be boçûnekanî markis û lênîn û paşrrewanyan bestuwe û her emeşe ke (fuad qeredaxî) tûşî nakokî kirduwe.

le katêkda ke le birgey yekemda prodon û enarkîzme bo drustikrawekey djî karî şorrişgêrrane û serbexoyî çînî krêkarn û xwazyarî tebayî çînayetî krêkaran û sermayedarane, çon detwanêt hawkat û le birgey dwatirda bbête retkerewey deselatî çînekan û xwazyarî destbecêy soşyalîzm?

lêreda min wek xwênerêk, katêk ke ew dû peregrafe leyek dedem, tuşî serlêşêwan debim, çunke çîtir le mebestî nûser le serbexoyî çînî krêkar û karî şٶrrişgîrane tênagem!

“ markis djî anarkîzmî prodonî xebatêkî sextî kirdu dway têkişkanî komoney parîs paşekşey be prodonîzm kirdu le nêw bzûtnewey krêkarî û înternasyonallî yekemda hîç î’tîbarêkî bo nehêştnewe .“

wek le seretada roşnayîm xisteser nedebû nûser bkewête helley wawe û ew destewaje swawaney serzarî endamanî gwêrrayellî part dûbare bkatewe. ewey markis wek sopermanêk paşekşey be enarkîzme bodrustikrawekey prodon kirdbêt û le nêw înternasîwnalî yekemda hîç mitmaneyekey bo nehêştbêtewe, eme fretir le dîmenî fîlme sînemayye emerîkîyekan deçêt ta le miştumrrî dû hizryarî nêw korrukomellêkî krêkarî û soşyalîstî.

min le serewe be dyarîkrawî deqî namekey (prodon)mi hênayewe, taweku xwêner bzanêt ke prodon leser çî dawakey karl markis retdekatewe, leberewey le hewllî destekey (karl markis)da, serhelldanêkî ayînêkî dunyayî û lasayîkirdnewe û nojenkirdnewey rîsakanî serwerî çînayetî debênît, leber ewey ke prodon djî otorîte bû, djî desellatî çînayetî bû, ke xudî nûserîş ddanî pêdanawe.

“ her ew kate şêwe meylêkî dîkey anarkîstî le înternasdyonallî yekemda cêwrêy xoy hebû . bakonîn raberayetî em meyley dekird.“

dîsanewe katêk ke xwêner em dû peregrafe leyek dedat, ewey la drust debêt, ke le înternasîwnallî yekemda dû arastey enarkîstî – bew corey nûser ya ew serçawaney ew piştî pêbestûn, duristyan kirdûn- (enarkîzmî prodonî ) û (enarkîzmî bakunî). bellam eme drust nîye û hîç bnema û serçaweyekî nîye. le înternasîwnallî yekemda enarkîstekan le pîlanêkî çepelda krane derewe, çunke ewan pêyanwabû, cyawazî dîktatorîy borijwazî û dîtkatorîy partî pêşrrew nîye, bellku wawetir lewe pêyanwabû, dîktatorîy sûr çewsanewey bêdesellatekanî komellge (çîn û twêje berhemhênerekan) degeyênête lûtke. aya ewey ke le mêjûy heftasalley deselatî dîktatorî sûrî bolşevîkekanda rûy da her ewe nebû, ke bakunîn le înternasîwnallî yekemda xistîye berdem karl markis û paşrrewanî?

“le brî dewllet dawakarî komellgay rêkixrawu damezrawey otonomî krêkaran û xellkî çewsawe bû.“

emeyan, druste û hemû enarkîstekan serapay xebatyan bo ew amanceye. bellam debêt ewe rûn bêt, ke fîdralîzmî enarkîstî, fîdralîzmêk nîye, ke le serewe pêkbêt û bsepênrêt, bellku leser bnemay amadeyî azadaney tak û dwacarîş komelle û komune û herewezîye azadekan pêkdêt, wek ewey ke le şorrşî 1917 le okranya û le şorrşî 1936î îspanya rûy da.

bellam ewotonomî (xudmuxtarî)yey ke nûser basî lêwekirduwe, le ferhengî enarkîyekanda be (xoberrêweberayetî herewezî û komunekan) nawdebrêt û le otonomîyekey be’si û otonomîye rasteqînekey nasîwnalîzmî kurd cyawaze. le xoberêweberayetî krêkarî ya enarkî wate rêkxistin û xebat û berhemhênan û dabeşkirdin û bergrîkirdin û berrêwebirdnî komellge le xwarewerra nek pêçewanekey.

lêreda pirsyarêk yexeman degrêt: aya xwazyarî komellgey rêkixraw û damezrawey xudmuxtarî krêkaran û xellkî çewsawe wirdebojwazyaneye ya deselatixwazî û xoberraberzanîn û dîktekirdnî jyan be krêkaran û çewsawan û rêkxistnewey komellge le serewera û destemokirdnî sovyetekan?

welamî em pirsyare krokî rexney enarkîzm wek hizrêkî azadrrew le rêrrew (mijhib)î marksîzm wek aydyolocyay partî pêşrrew pêkdehnêt. lêreda pêwîste eweş roşn bkemewe, ke enarkîstekan le pêş (prodon)ewe ta henûke le brî sîstemî nawendêtî sepênraw, xwazyarî herewezîye azadekanî rêkixraw leser bnemay yekgirtnî fîdralîstî dllixwazaney grup û nawçe û şar û wlat û kîşwerekanin û le brî dewllet û serwerî çîn û part, xwazyarî xoberrêweberrêtî krêkaran û beşekanî trî komelln.

eger kîşekanî nawxoy ‘îraq û pirsî netewekan û qeyranekanî trî û kirdnederewey leşkrî dagîrkerî hawpeyman û kotayî destêwerdanî dewlletanî nawçeke benmûne bhênînewe, ewa le rwangey enarkîyewe tenya yek rêge çare demnêtewe, ewîş birryar û amadeyî û mafî takekanî komellgeye nek rêkewtî xêll û part û serok û kwêrbînî nasîwnalistî. dekrêt kerkûk wek parêzgeyek ke danîştwanekey fre ayîn û fre netewen, baştrîn nmûne bêt: berray min her dabeşkirdnêk ya yekgirtnêk debêt leser bnemay amadeyî xoxwastaney komelle û komune û encumen (şura***) û herewezîye azadekanî xudî danîştwanî deverekan pêkbêt, ke têyda danîştwanî her gundêk her şarêk her herêmêk azadane û bebê desttêwerdanî derekî û bebê sepandin le serwera, birryarî yekgirtin û pêkhênanî yekgirtin ya cyabûnewey xoy letek ewanî tir leser bnemay fîdralîzmî azadrrewane dedat. herweha zman û şêwey perwerde û çonîyetî xoberrêweberayetî xoy dyarî dekat, nek be sepandnî le nawendewe!

“anarkîzmî bakonînî birrway be xawendarîy sosyalîstî û hellweşandnewey hemû core ferdîyetêkî borijwazî hebû , boye birrwaşî be xebatî şorrişgêrrane hebû , heta lem rêyewe dewlletî borijwazî brrûxênêt û peywendîye abûrîyekan , le berjewendî krêkaran , gorrankarîy beseryanda bêt , bebê ewey em xebate şorrişgêrraneye amancî destbeserdagirtnî desellatî syasî û damezrandnî dewlletî sosyalîstî krêkaran bêt . „

rastîyekey bakunîn ke zorbey nakokî û djayetîyekanî letek karl markis û paşrrewanî leser ew derke bû, ke pêywabû huşyarî şorrişgêrrane le derewey krêkaranewe lelayen destebjêkî komunîstewe debrête nawyan û her em têrwanîne aydyalîstaneş bû, ke ewanî be xullanewe le xullgekanî komellgey çînayetî û pêdagrîyan leser pêdawîstî manewey dewlet û dwacar dîktatorî pêşrrewan, hêştewe, be rastî le xora durînî qumaşêk le enarkîzm û dananî modîlî bakunînîbûn leserî nacor û bêwîjdanîye û lenaw enarkîyekanda eme deçête xaney sukayetî û bêrrêzî be enarkîyekan. nek leber ewey ke bakunîn kem denirxênin, bellku hem be bêrrêzî be bakunînî dezanin, ke paşrrewî hebêt û hem be sûkayetî be xoyanî dezanin, ke taastî aydyalîst û paşrrewawnêk dabgîrdrên. be rastî paşrrewî û mildan be şwaneyî û raberî, bo kesanî huşyar, ewperrî sûkayetîye! min gelêk be daxim ke nûser ta ew aste xoy dawetedest qederî nûsîne bêbnemankanî ce’ferî resa!

ewey ke amancî enarkîyanî pêş bakunîn û paş bakunîn, be desellatgeyiştin nîye, bellku lenawbirnî deselate, leber çîyetî (mahîyet) nasruştî û namroyîbûnî deselate wek kutekî serî xellk û serûy wîstî xellk. çunke le kwê deselatdar hebêt, bêdesellatîş heye û bûnî bêdesellatîş be watay nayeksanî pêgey abûrî û ramyarîy û komellayetî take bêdesellatekan û le beramberda berterî û mşexorî desellatdaran, herwek le dewlletekey bolşevîkda cenrallekanî part bkuj û bbirr xoyan bûn û heremserakanyan pirrbûn le prrolîtêrî xullam û kenîzek!

“ anarkîste bakonînîyekan rollêkî berçawyan le komoney parîsda hebû , bellam be hoy çewtîy bîruboçûnekanyan derbarey xebatî syasîy serbexoy prrolîtaryaw meseley dewllet û karî nhênîy kertkaraneyan le nêw înternasyonallî yekemdaw djayetîkirdnî rewtî marksî , le kongrey înternasyonallda sallî 1872 le beramber markisda şkistyan hênaw le înternasyonall derkran . „

bedaxewe dûbare nûser kewtuwetewe dyarîkirdnî rollî sopermanekanî dunyay aydyolocya û letek xoşîda kewtuwetewe nakokî. le birgey yekemda enarkîzmî bêcge le paşgre bakunîyekey, pozetîv nasanduwe û tenya rexney le djayetî enarkîyekane bo deselatî ramyarîy û damezrandnî dewlletî (soşyalîstî na) partîy û marksîstî. eme sed le rsed waye û mêjûş drustî ew boçûney enarkîyekanî selmanduwe û mozexaney le keleser hellçinrawî dewletî bolşevîkî piştbestû be boçûne desellatixwazekanî karl markis, ewey selmand. bellam ezmûnî komuney parîs pêçewaney boçûnekanî markis bû û pertûke benawbangekey karl markis lemerr komuney parîs, lejêr karayî rexney enarkîyekan bedyarîkrawî (mîxaîl bakunîn) da bû. nmûneş bo karayî hizrî enarkîyekan leser markis û hawrêkanî, detwanîn zor be dyarîkrawî û cwanî ew risteye bhênînewe, ke delêt “rizgarî krêkaran tenya be destî xoyan meyser debêt”, ke nawazetrîn ristey naw manîfêste û letek boçûnekanî tir, ke pêyanwaye huşyarî şorrişgêrrane lelayen komunîstekanewe debrêtewe naw krêkaran û krêkaran bexoyan twana eweyan nîye û natwanin derkî bken, nakoke û wergîrawî le serçawey soşyalîzmî azadîxwazewe be aşkra dyare.

bellam enarkîyekan, leser ew bnemayey ke pêyanwaye huşyarî berhemî kellekebûnî ezmûnî kar û bzûtin û jyaney rojaney mrov wek madeye û krêkaran wek berencamî xebatî rojaneyan huşyarî çînayetî û şorişgêrane bedest dehênin, her emeş demangeyênête ew birrwayey ke rizgarî krêkaran tenya leser destî xoyan meysere û hatnedî tenya le twananî xoyandaye![5]

bellam nûser eger wşey derkirdnî le paş şkisthênanî enarkîye drustikrawe bakunîyekan le beramber sopermanî (karl markis)da, rîz nekirdaye, deytwanî bo xwêner serincrakêş bêt û naçar be xomandûkirdnî nekat, bedway serçaweda bgerêt û bewcore nûserîş beamanc degeyişt. bellam wşey derkirdin, hênde serwerane û dîktatoraneye, destbecê layî xwênerî azadîxwaz wênay desellatixwazêkî şimşêrbedest bo karl markis drust dekat û le beramberda stemlêkrawî enarkîyekan berceste dekat û xwêner bo geran bedway rast rûdawekanda handedat.

derkirdin, wek nûser danî pêdadenêt û wek xallî behêz deyhênêtewe, zor qêzewn û zordaraneye û hem drêjkrawey ew rêçkeyey karl markis be derkirdnekanî nêw kongre û plînomekanî partî soşyalî-dîmukratî rusye leser destî xudî lênîn le 1918da hem be dadgayyekanî 1956 leser destî stalîn bawk be lutke degat. eger xwêner serincî çwardewrî xoy bdat, ewa her lem rojaneda lenêw parte komunîstekanî dewruberî xoman (le ‘îraq û êran)da drêje û rangdanewey ew derkirdne aydyolocyayane debînêt, ke wek paşakan amade nîn, bêcge le boçûnî xoyan gwêyan le boçûnî cyawaz û dengî narrazî bêt!

“ legell eweşda em rewte her berdewambû . karîgerêtîy fîkrî û syasî xoy leser bzûtnewey sendîkayî ew serdemeda hebû . em kartêkirdne le meylêkî nwêda rengîdayewe ke le dwa deyey sedey pêşûda rêbazî balladestî bzûtnewey sendîkayî krêkaran bû . em rêbaze be anarkosendîkalîzm( alinqabye alfuçuye ) nawî derkird. “

nûser le çend peregrafî pêşûtirda dûcar qse le têkişkan û bêbehakirdin (bê a’tbar kirdin)î enarkîstekan leser destî sopermanîyetî karl markis dekat, keçî dûbare ddan be amadebûnî meydanî enarkîstekan û karayyan le rewtêkî tirda çend dehe dwatir denêt, ke ew be waje bawekanî ferhengî ramyarîy desellatdaran, ke enarkîzm (anarchos) be azaweçîyetî (fuçuye – Chaotic, Chaos) şêwanduwe û ballî marksîstî (be çep û rastî soşyal-dêmokrasîyewe) nêw bzûtnewey suşyalîstîş em heley qostuwetewe û hêndey tir narroşnî lay layengranî xoy drustkirduwe û nêwî debat. ew sopermanêtîyeş ke nûser basî lêwe dekat, demuçawiştnî soşyalîste desellatixwazekane lew lîtaweda ke îdologekanî sermayedarî qaçîyan têjenîwe. pirsyar eweye, boçî ta bas le têkişkandne, wajey enarkîyekan bekar debat, belam katêk serbarî ew tîkişkandney ke xoy basî dekat, keçî enarkîyekan be rewt û tînêkî trewe derdekewnewe, be “sendîkalîzmî ajaweçîyetî” nêwyan debat[6]!