بێگۆمان ئه‌وان هه‌ستیان به پێداویستی پێكهاتن له‌گه‌ڵ باكۆنیسته‌كان له ئینته‌رناسیناڵی یه‌كه‌مدا كردبوو. به‌لام ئه‌وه‌ش بڵێین، كه ماركس هیچكات له ورده‌كاریدا ڕێگه‌گه‌لێك، كه ده‌توانن خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری به‌ڕێ بخه‌ن، نه‌چووه‌ته به‌لایاندا و له كاتێكدا، كه پرۆدۆن لاپه‌ڕه‌ی فره‌ی له به‌رهه‌مه‌كانیدا بۆ ئه‌م پرسه ته‌رخانكردبوو. پرۆدۆن كه ژیانی وه‌ك كارگه‌رێك ده‌ست پێكردبوو، ده‌یزانی كه باس له چی ده‌كات. وی به وردبینیه‌وه «كۆمه‌له كارگه‌رییه‌كان Worker–associations» كه له شۆڕشی 1848دا سه‌ریانهه‌ڵدابوو، سه‌رنجدابوو. به‌ڵام هۆی ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی ماركس، له‌وانه‌یه له‌به‌ر به «خه‌یاڵیبوون – utopian» دانانی پرسی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری له لای وی بێت. ئه‌ورۆكه ئێمه كۆمونیسته ئازادڕه‌وه‌كان، به‌شێكین له‌وانه كه لانیكه‌م له ئه‌وروپای ڕۆژئاوا خۆبه‌ڕیوه‌به‌رییان كردووه به بابه‌تی ڕۆژ، پرسیارێكی كۆنكرێت و خستویانه‌ته به‌رنامه‌ی كاری ڕۆژه‌وه. پرسیارێك، كه ئیتر جێكه‌وته بووه و ئه‌رۆكه له‌لایه‌ن نزیكه‌ی هه‌ره‌زۆری ڕه‌وته سیاسییه‌كانه‌وه ده‌ستی بۆ ده‌برێت، گۆڕانی به‌سه‌ردا هێنراوه و كورتكراوه‌ته‌وه.[3]
VII.
ماركسیسته‌كان و ئه‌نارکیسته‌كان هه‌ر له سه‌ره‌تای له‌دایكبوونی سیاسیانه‌وه ڕووبه‌ڕووی یه‌ك بوونه‌وه. یه‌كه‌مین هێرش له‌لایه‌ن ماركس و ئه‌نگلس‌ه‌وه له‌دژی شتاینه‌ر (Steiner) له په‌رتووكی پڕدژایه‌تی «ئایدیۆلۆژی ئاڵمانی»ه‌وه ده‌ستی پیكرد. لێره‌دا پرسه‌كه له‌سه‌ر خراپ له‌یه‌ك گه‌یشتنێكی دوولایه‌نه بوو. شتاینه‌ر ڕوونی نه‌كردبووه‌وه، كه له‌پاڵ ستایش بۆ «من» و «كه‌س» وی، له‌ڕاستیدا لایه‌نگری یه‌كگرتنی خۆخواستانه‌ی ئه‌م «كه‌س»ه‌یه له‌گه‌ڵ یه‌كێكی‌تر. له‌ڕاستیشدا وی كۆمه‌ڵگه‌ی هه‌نووكه‌یی پێشنیار ده‌كات، كه له‌سه‌ر بنه‌مای فیدرالی و مافی جیابوونه‌وه دامه‌زرابێت. هه‌ر ئه‌م بۆچوونه دواتر باكۆنین و دواجار لینین له‌مه‌ڕ پرسی نه‌ته‌وه‌ییدا، به‌كاریان هێناوه. ماركس و ئه‌نگلس به هه‌ڵه ڕه‌خنه تونده‌كانی شتاینه‌ر به‌رامبه‌ر كۆمونیزم به كۆنه‌په‌رستی وی داده‌نێن، له كاتێكدا كه هێرشه‌كانی شتاینه‌ر له بنه‌ڕه‌تدا ئاراسته‌ی جۆرێكی تایبه‌ت له كۆمونیزم بوون، دژی «ناپوخته‌كان- Clumsy» كۆمونیزمی دوڵه‌تی، كه كۆمونیسته خه‌یاڵییه‌كانی (utopian communism) سه‌رده‌می خۆی، له‌وانه ڤایتلینگ (Weitling) له ئاڵمان و كابه (Cabet) له فه‌ره‌نسه، كه هۆی ئه‌م ڕه‌خنانه‌ی شتاینه‌ر‌یش مه‌ترسییه‌ك بوو، كه ئامانجی ئه‌م، ئازادی تاكه‌كه‌سی بوو.
هه‌ر به‌وجۆره‌ی كه پێشتر وتمان، هێڕشی توندی ماركس‌ێش بۆ سه‌ر پڕۆدۆن تا‌ڕاده‌یه‌ك له‌به‌ر شتگه‌لی ئاوا بوو، پرۆدۆن پێشوازی له موڵكایه‌تی گچكه‌ی تایبه‌ت له هه‌لومه‌رجێكدا، كه نێشانه‌ی سه‌ربه‌خۆیی تاكه‌كه‌سی بێت، ده‌كات. به‌ڵام شتێك كه ماركس لێی تێناگات ئه‌وه‌یه، كه پرۆدۆن له پێشه‌سازی گه‌وره و گرنگی به‌شی سه‌رمایه‌داریدا، به‌ته‌واوی خۆی به‌پشتیوانیكه‌ری موڵكایه‌تی گشتی ده‌ناساند. له‌بیرمان نه‌چێت كه پرۆدۆن له «په‌ڕاوه‌كان –Carnets»یدا ئاوا ده‌نووسێت: « پێشه‌سازی گچكه، به‌هه‌مان ڕاده‌ی فه‌رهه‌نگی گچكه، گه‌مژانه‌یه؟». له پێشه‌سازی گه‌وره‌شدا، وی بێچه‌ندوچوون گشتگه‌رایه. له ڕوانگه‌ی پرۆدۆن‌دا ڕێكخراوگه‌لێك له‌ژێر نێوی «هه‌ره‌وه‌زی كارگه‌ری – Worker-companies»دا ڕۆڵی سه‌ره‌كی بگێڕن، واته به‌ڕێوه‌بردنی پیشه‌سازی گه‌وره له‌وانه هێڵی شه‌مه‌نده‌فه‌ر، كارخانه گه‌وره‌كان، ده‌رهێنانی كانه‌كان، چێكردنی پۆڵا و ده‌ریاوانی، … هیتریان، له ئه‌ستۆیه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه پرۆدۆن له كۆتایی ژیانیدا، له په‌رتووكی «لێهاتوویی سیاسی چینی كارگه‌ر»دا، خۆی به لایه‌نگری جیابوونه‌وه‌ی ته‌واوی چینی كارگه‌ر له كۆمه‌ڵگه‌ی بۆرژوازی یا به‌واتایه‌كی‌تر لایه‌نگری خه‌باتی چینایه‌تی ڕاده‌گه‌یێنێت، به‌ڵام هێشتا ئهمهش ماركس له نیازخراپی به‌رامبه‌ر پرۆدۆنیزم، كه به سۆشیالیزمی ورده‌بۆرژوازی دایده‌نێت، ده‌ستهه‌ڵناگرێ.
با سه‌رنجی مشتومڕی به‌رده‌وام و ناپاكی نێوان ماركس و باكۆنین له نێونه‌ته‌وه‌یی یه‌كه‌مدا بده‌ین؛ لێره‌شدا له‌گه‌ڵ جۆرێك له خراپ له‌یه‌ك گه‌یشتن ڕووبه‌ڕووین. باكۆنین تاڕاده‌ی زیاده‌ڕه‌ویكه‌رانه ماركس به دێوێكی ده‌سه‌لاتخواز و تینووی فه‌رمانڕه‌وایی به‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌ی كارگه‌ریدا ده‌ناساند. له‌م نێوه‌دا ئه‌وه‌ی كه سه‌رسوڕهێنه‌ره، ئه‌وه‌یه كه باسه‌كانی باكۆنین ناوه‌ڕۆكێكی پێخه‌مبه‌رانه‌یان هه‌یه، وی به‌باشی داهاتووه دووره‌كان ده‌بینێت. له‌هه‌مان كاتدا كه هاتنه‌سه‌رشانۆی «بیرۆكراسی سوور» پێشبینی ده‌كات، دیكتاتۆرییه‌تێك كه سه‌رنجام ڕابه‌رانی نێونه‌ته‌وه‌یی سێیه‌م (Komintern) به‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌ی كارگه‌ریدا ڕه‌وای ده‌بینن, هه‌ست پێده‌كات. ماركس به تۆمه‌ت دانه‌پاڵ باكۆنین به نزمترین شێواز و به ڕاوه‌رگرتن بۆ ده‌ركردنی باكۆنین له نێونه‌ته‌ویی یه‌كه‌مدا, له كۆنگره‌ی لاهای[4] له سێپته‌مبه‌ری 1872دا، ده‌ست به هێرشی به‌رامبه‌ر ده‌كات. پاش ئه‌م ڕووداوه، پرده‌كانی نێوان ئاناشیزم و ماركسیزم ده‌ڕوخێن و ده‌بێته كاره‌ساتێكی گه‌وره بۆ چینی كارگه‌ر، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه هه‌ر یه‌ك له‌م دوو بزووتنه‌وه پێویستیان به هاوكاری تیۆری و كرده‌یی یه‌كتر هه‌بوو. له‌هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی 19دا تێكۆسان بۆ پێكهێنانی نێونه‌ته‌وه‌یه‌كی ئه‌نارکیستی له‌گه‌ڵ شكستدا ڕووبه‌ڕوو ده‌بێت. وه‌ها نێونه‌ته‌وه‌ییه‌ك سه‌ره‌ڕای نیازه‌كانی، به‌گشتی له بزووتنه‌وه‌ی كارگه‌ری داده‌بڕێت. له كاتێكدا كه له‌و سه‌رده‌مه‌دا ماركسیزم به‌خیرایی له ئاڵمان به گه‌شه‌ی سۆشیال‌دیموكراسی و له فه‌ره‌نسه به دامه‌زراندنی پارتی كارگه‌ی له‌لایه‌ن (Jules Guesdes)، گه‌شه ده‌كات.
دواتر پارتی جۆراوجۆری سۆشیال‌دیموكرات له ده‌وری یه‌ك كۆبوونه‌وه و نێونه‌ته‌وه‌یی دووه‌میان پێكهێنا. له كۆنگره‌كانی دواتریاندا زۆرجار مشتومڕ له‌گه‌ڵ ئازادڕه‌وانێك ڕویده‌دا، كه هه‌لیان بۆ ده‌ڕه‌خسا، له كۆبوونه‌وه‌كاندا به‌شدار بكه‌ن. ساڵی 1893 سۆشیالیستی ئازادیخواز دۆملا نیۆوینهویس (Domela Nieuwenhuis)ی هۆله‌ندی له وتارێكی توند و پاراودا، سۆشیال‌دیوكراسی ئاڵمانی تاوانبار كرد و له‌گه‌ڵ هه‌راو هوی ئاماده‌بووان ڕووبه‌ڕوو بوو. ساڵی 1896 له له‌نده‌ن كچی ماركس، ئاڤێلینگ (Aveling) و ڕابه‌ری سۆشیالیستی فه‌ره‌نسه ژان ژورس (Jean Jaurès) به جنێودان به ئه‌نارکیسته‌كان، كه وه‌ك نوێنه‌ری سه‌ندیكا كارگه‌ییه‌كان توانیبوویان بێنه هۆڵی كۆنگره‌وه، كرده ده‌ره‌وه. هه‌ڵبه‌ته تیرۆریزمی ئه‌نارکیستی، كه له ماوه‌ی ساله‌كانی 1890 تا 1895 له فه‌ره‌نسه ئاژاوه‌ی به‌رپاده‌كرد، كۆمه‌كێكی به‌نرخی به ڕه‌تكردنه‌وه‌ی هیستریانه (hysterical)ی ئه‌نارکیسته‌كان، كه ئیتر به «چه‌ته» ده‌ژمێردران، كرد. ئه‌م ڕیفۆرمیسته شه‌رمنۆك و یاساگه‌رانه له توانایاندا نه‌بوو، له پاڵنه‌ری شۆڕشگێڕییان بگه‌ن و هۆی په‌نابردنی وان بۆ توندوتیژی[5] وه‌ك ناڕه‌زایه‌تییه‌كی پڕ ده‌نگدانه‌وه له دژی كۆمه‌ڵگه‌ی نه‌فره‌تاوی، ده‌رك بكه‌ن.
له‌نێوان ساڵانی 1860- 1914 سۆشیال‌دیموكراسی ئاڵمان و زیاتر له‌و ده‌زگه‌ی پانوپۆڕی سه‌ندیكا كارگه‌رییه‌كانی ئاڵمان، به‌رده‌وام خه‌ریكی كه‌نارخستنی ئاناشیزم بوون. ته‌نانه‌ت كاتێك كه كاوتسكی ڕایگه‌یاند، كه لایه‌نگری مانگرتنی جه‌ماوه‌رییه، بیرۆكراتی كارگه‌ری وه‌ك «ئه‌نارکیستێك» گومانیان لێكرد. به‌ڵام له فه‌ره‌نسه پرسه‌كه به‌پێچه‌وانه‌وه بوو. پارله‌مانگه‌رایی (Parliamentary) و ڕیفۆرمیزمی هه‌ڵبژێرگه‌رای ژوریس (Jaurès)، نه‌فره‌تیان له كارگه‌رانیك، كه به‌خۆیان لێهاتووی دامه‌زراندنی ڕێكخراوه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ی سه‌ندیكایی و خه‌باتكارانه‌ی سه‌ربه‌خۆی سێ.ژێ.تێ (CGT)یان پێكهێنابوو، كه پێشڕه‌وانی فێرناند پلوتیه (Fernand Pelloutier)، ئێمیل پوژه (Emile Pouget)و پییه‌ر مۆنات (Pierre Monate) بوون، كه له بزووتنه‌وه‌ی ئه‌نارکیستییه‌وه سه‌ریاهه‌ڵدابوو.
شۆڕشێ ڕوسیه و دواتر شۆڕش ئه‌سپانیا كه‌لێنی نێوان ئه‌ناركیزم و ماركسیزمیان فراوانتر كرد. كه‌لێنێك كه چیتر نه‌ك ته‌نیا به‌رهه‌می ناكۆكی ئایدیۆلۆژیكی به‌ڵكو به كرده‌وه‌ش خوێناوی بوو. بۆ كۆتاییهێنان به سه‌رنجه‌كانی سه‌ره‌وه له‌سه‌ر رابوردووی ماركسیزم و ئه‌ناركیزم، ده‌بێت دوو تێبینییه‌شی‌تریشی بۆ زیاد بكه‌م:
1- هه‌ندێك له ماركس‌ناسانی وه‌ك ماكسیمیلیان رۆبل (Maxumilan Robel) له فه‌ره‌نسه، به‌دڵنیاییه‌وه به‌‌ڵه‌داچوون – ئه‌گه‌ر هه‌موویشی نه‌بێ-، ئه‌گه‌ر له‌ماركس‌دا مه‌یلی «ئازادڕه‌وانه» به‌دی بكه‌ن.
2- هه‌ندێك له ئه‌نارکیسته ده‌سته‌گه‌را و بیرته‌سكه‌كانی وه‌ك گاستون لێڤال (Gaston Leval) له فه‌ره‌نسه، به‌ذڵنیاییه‌وه به هه‌ڵه‌دا چوون، كه به هه‌ستێكی كوێرانه‌وه، وه‌ك ئه‌هریمه‌نێك له ماركس ده‌ڕوانن. ده‌مه‌وێت له شوێنێكدا له‌نێوان ئه‌م ئه‌م دوو پیاوه توندڕه‌وه جێگیربم، هه‌رچه‌نده هه‌ردووكیان هاوه‌ڵمن.
VIII.
ئه‌ی هه‌نووكه چی؟ به‌بێ گومان، ئێستاكه له‌به‌ره‌ده‌م بوژانه‌وه‌یه‌كی (Renaissans) سۆشیالیزمی ئازادڕه‌وانه داین. من لێره‌دا ناچارم په‌نجه بخه‌مه‌سه‌ر چۆنیه‌تی بوژانه‌وه‌ی دووباره‌ی له مانگی مه‌ی (ئایار) 1968 له فه‌ره‌نسه‌دا. خۆبه‌خۆترین، چاوه‌ڕواننه‌كراوترین و نائاماده‌كراوترینی ڕا‌په‌ڕینه‌كان بوو. بایه‌كی به‌هێزی ئازادی وڵاتی گرته‌وه، وه‌ها وێرانكه‌ر و له‌هه‌مان كاتدا ئافرێنه‌ر بوو، كه ئیتر هیچ شتێكی وه‌ك پێشووی خۆی نه‌‌هێشته‌وه. ژیان گۆڕا یا ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت ده‌توانین بڵێێن، كه ئێمه ژیانمان گۆڕی. به‌ڵام وه‌ها له‌دایكبوونه‌وه‌یه‌كی دووباره، له چوارچێوه‌ی بوژانه‌وه‌یه‌كی سه‌رله‌نوێ له سه‌راپای بزووتنه‌وه‌ی شۆڕشگێڕانه‌دا و به‌تایبه‌ت له‌نێوان لاوانی خوێندكاردا پێكده‌هات. به‌م هۆیه‌وه چیتر دابڕه به‌هێزه‌كانی نێوان بزووتنه‌وه ئازادڕه‌وه‌كان و ئه‌وانه‌ی كه پاگه‌نده‌ی لایه‌نگری «ماركسیزم-لینینیزم» ده‌كه‌ن، بوونیان نییه. ته‌نانه‌ت ده‌توانرێت بگوترێت جۆرێك له ئاوه‌ڵایی ناده‌سته‌گه‌رایانه‌ش له‌نێوان ئه‌م بزووتنه‌وه جۆراوجۆرانه‌دا سه‌ریهه‌ڵدا. هاوڕێانی لاو له فه‌ره‌نسه، له گروپه ماركسیسته ده‌سه‌لاتخوازه‌كانه‌وه ده‌چوونه ناو گروپه ئازادڕه‌وه‌كان (Anarcho-groups) و هه‌روا پێچه‌وانه‌ی ئهمهش ڕوویداوه. گروپگه‌لی «ماویستی- Maoists» هه‌بوون، كه سه‌راپا له‌ژێر كارایی ئازادڕه‌ویدا، هه‌ڵوه‌شاونه‌ته‌وه یا كارایی بۆچونی ئه‌نارکیسته‌كان دڕی كردۆته ناویان. ته‌نانه‌ت گروپی ترۆتیسكیست‌یش زۆرێك له خاڵی تێڕوانینیان خۆیان له‌ژێر كارایی نووسین و تیۆری ئه‌نارکیسته‌كان‌دا ده‌گۆڕی. كه‌سانی وه‌ك ژان پۆل سارتر (Jean Paul Sartre) و هاوه‌ڵه‌كانی ئیتر له گۆڤاره مانگانه‌كه‌یاندا، تێڕوانینی ئه‌نارکیستی ده‌رده‌بڕن. به‌شێوه‌یه‌ك كه یه‌كێك له وتاره‌كانی ئه‌م دواییانه‌یان به‌نیوی «ماڵئاوا لینین- Lenin Ade» بوو.
بێگومان هێشتاكه گروپی ماركسیستی ده‌سه‌ڵاتخواز هه‌ن، كه به‌تایبه‌ت دژی ئازادڕه‌وین، هه‌ر به‌وجۆره‌ی كه گروپی ئه‌نارکیستی له ئارادان، كه تا هه‌نووكه‌ش دژه ماركسیست ماونهتهوه.
هه‌ردوو ڕێكخراوی كۆمونیستی ئازادڕه‌و[6]، كه له فه‌ره‌نسه هه‌ن و به‌ته‌مان به‌م نزیكانه یه‌كگرن، خۆیان له‌نێوان ئه‌ناركیزم و ماركسیزم‌‌دا ده‌بیننه‌وه. ئه‌م ڕێكخراوانه له‌گه‌ڵ ئه‌نارکیسته كلاسیكه‌كان، ئه‌م خاڵه هاوبه‌شه‌ی تێڕوانینی هه‌یه، كه هه‌ردووكیان ده‌گه‌ڕێنه‌وه سه‌ر جووڵانه‌وه‌ی دژه ده‌سه‌لاتخوازی، كه گه‌یشته نێونه‌ته‌وه‌یی یه‌كه‌م. له‌هه‌مان كاتدا له‌گه‌ڵ ماركسیسته‌كانیش ئه‌م خاڵه هاوبه‌شه‌ی تێڕوانینیان هه‌یه، كه هه‌ردووكیان به لێبڕاوی له بواری خه‌باتی چینایه‌تی پڕۆلیتاریا و تێكۆشان بۆ له‌ناوبردنی ده‌سه‌لاتی سه‌رمایه‌داری خه‌بات ده‌كه‌ن.
كۆمونیسته ئازادڕه‌وه‌كان له‌لایه‌كه‌وه هه‌وڵده‌ده‌ن، ته‌واوی ئه‌و شتانه‌ی كه له‌رابوردووی ئه‌ناركیزم به‌جێماون، زیندووكه‌نه‌وه – بۆ نموونه، ئامانجی من له بڵاوكردنه‌وه‌ی په‌رتووكی «ئه‌ناركیزم» و «نه‌خوا و نه‌سه‌روه‌ر»، هه‌ر ئه‌مه بووه- و له‌لایه‌كی‌تره‌وه كۆمونیسته ئازادڕه‌وه‌كان، ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی ماركس و ئه‌نگلس، به‌تایبه‌ت ئه‌و به‌شانه‌یان، كه هێشتاكه به كه‌ڵك و كاران و وه‌ڵام به پێدوایستییه‌كانی سه‌رده‌می ئێمه ده‌ده‌نه‌وه، ڕه‌تناكه‌نه‌وه. له‌وانه چه‌مكی له‌خۆ نامۆبوون، كه له «ده‌ستنووسه‌كانی 1844»دا ماركس‌ی لاودا ده‌بینرێت. ئه‌م تێگه‌یشتنه به باشی له‌گه‌ڵ پێداگری ئه‌نارکیسته‌كان له‌سه‌ر ئازادی تاكه‌كه‌سی ده‌گونجێت. ئه‌وه‌ی كه ئازادی پرۆلیتاریا ده‌بێت به‌ده‌ستی خۆی ڕووبدات نه‌ك به‌هۆی جێگرێكی وییه‌وه، واته بۆچوونێك كه نه‌ك ته‌نیا له مانیفێستی كۆمونیست و ئاڵوگۆڕه‌كانی دواتریدا، به‌ڵكو له ڕاگه‌یاندنه‌كانی نێونه‌ته‌وه‌یی یه‌كه‌میشدا ده‌بینرێت، به‌شێكه له‌م میراته. سه‌ره‌نجام مێتۆدۆلۆژی (Methodology) ماتریالیزمی دیاله‌كتیكی و مێژوویی، كه هێشتاكه‌ش وه‌ك یه‌كیك له هێڵه ڕێنوێنیكه‌ره‌كانی ده‌رككردنی ڕووداوه‌كانی ڕابوردوو و ئێستا ماونهتهوه، به‌شێكن له‌و میراته. له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی دواییه‌وه له‌بیرمان نه‌چێت كه مه‌رجی وه‌رگرتنی ماتریالیزمی دیاله‌كتیكی و مێژوویی له‌وه‌دایه، كه به‌شیوه‌یه‌كی وشك و میكانیكی به‌كار نه‌برێت و نه‌كرێته بیانوو بۆ خۆ دزینه‌وه له خه‌بات، به‌وه‌ی كه هێشتاكه، بنه‌ما مادییه‌كانی شۆڕش له ئارادا نین، هه‌ر وه‌ك چۆن ستالییسته‌كان سێ جار له فه‌ره‌نسه له ساڵانی 1936، 1945، 1968 په‌نایان بۆ برد. له‌پاڵ ئه‌مه‌شدا نابێت ماتریالیزمی مێژووی دابه‌زێنرێته ئاستی دیاریكه‌رگه‌رایی (جبریة) ساده و ده‌بێت هه‌رده‌م ده‌رگه‌كان به‌ڕووی توانای تاكه‌كه‌سی و خۆبه‌خۆیی شۆڕشگێڕانه‌ی جه‌ماوه‌ردا كراوه‌بن.
به‌وجۆره‌ی كه مێژوونووسی ئازادڕه‌و كامینسكی (Kaminsky) له په‌رتووكه به‌ناوبانگه‌كه‌ی خۆیدا له‌باره‌ی باكۆنین‌ه‌وه ده‌ڵێت، پێكهاته (Synthesis)ی نێوان ماركسیزم و ئه‌ناركیزم، نه‌ك ته‌نیا پێویسته به‌ڵكو وه‌لانانیشی له توانادا نییه. وی درێژه‌ی ده‌داتێ و ده‌ڵێ «مێژوو به‌خۆی گونجاندنه‌كانی خۆی به‌ڕێده‌خات».
ده‌مه‌وێت وه‌ك ئه‌نجامگیرییه‌كی كه‌سی خۆم بڵێم. كۆمونیزمی ئازادڕه‌و، كه به‌رهه‌می وه‌ها پێكهاته‌یه‌كه به‌بێ گومان ئاره‌زووی فراوانی كارگه‌رانی هوشیار و پێشكه‌وتوو -ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر هه‌ندیكجاریش هێشتاكه به‌ته‌واوی هوشیار نه‌بن- واته به‌شێك كه ئه‌وڕۆكه «چه‌پی كارگه‌ری»یان پێ ده‌ڵێین، فره باشتر له ماركسیزمی ده‌سه‌ڵاتخواز و شوناش گۆراو ئه‌ناركیزمی كۆنه و به‌سه‌رچوو و پواو، ده‌رده‌بڕێ.
په‌رواێز:-
* ده‌توانن ده‌قه ئاڵمانییه‌كه‌ی له‌م ڕێگه‌وه به‌ده‌ست بێنن (http://www.anarchismus.at/txt4/guerin.htm) ,هه‌روه‌ها به كلیك كردنه سه‌ر ناوی نووسه‌ر یا ئه‌م لینكه‌ی خواره‌وه، ده‌توانن ده‌قی ئنگلیزی یه‌كێك له په‌تووكه به‌ناو بانگه‌كانی به‌نێوی (Anarchism: From theory to Practice) بخوێننه‌وه. بۆ خوێندنه‌وه‌ی ده‌قه وه‌رگێڕدراوه فارسییه‌كه‌ی، كلیكی ئه‌م به‌سته‌ره (http://persianblog.com/?date=13831227&blog=anarchi) بكه‌ن. (و.ك)
** بۆ دڵنیابوون له وه‌رگیرانه فارسیه‌كه، دواجار له‌گه‌ڵ ده‌قه ئاڵمانیه‌كه‌ی به‌راوردم كردووه و هه‌روه‌ها بۆ ئاشنایه‌تی خوێنه‌رانی هێژا به كه‌سایه‌تییه‌كان و به‌رهه‌مه‌كانیان و ئه‌و واژه سیاسی و فه‌لسه‌فیانه‌ی له‌م نووسینه‌دا هاتوون، هه‌وڵمداوه وه‌ریانگێڕمه سه‌ر ئینگلیزی. (و.ك)
[1] ئه‌م ڕۆژانه لێره‌و له‌وێ، كه‌سانێكی سه‌ربه‌ده‌سه‌ڵات ده‌یانه‌وێ تیرۆریزمی ئامانج دیاریكراوی كۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌ی ئه‌نارکیسته‌كان له‌گه‌ڵ تیرۆریزمی كوێرانه‌ی ئیسلامییه‌كانی ئه‌ورۆكه به‌راورد بكه‌ن، هه‌رچه‌نده له هه‌ردوو باردا، تیرۆریزم هه‌ر له‌به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌ڵاتداران و كه‌ناركه‌وته‌یی بزووتنه‌وه جه‌ماوه‌رییه‌كان ته‌واو ده‌بێت، به‌لام جیاوازییه‌كی ته‌واو له‌نیوانیاندا هه‌یه، ئه‌ویش به‌وه‌ی كه تیرۆریزمی ئه‌نارکیسته‌كان ئاراسته‌كه‌ی كوشتنی سه‌رۆكشالیار و سه‌رمایه‌داره‌كان بوو، له‌به‌رامبه‌ردا تیرۆریزمی ئیسلامییه‌كان ئاراسته‌ی شه‌لوپه‌تكردنی جه‌سته‌ی ڕێبوارانه له شوێنه گشتییه‌كاندا. (و.ك)
[2] ئه‌م به‌شه له وه‌رگێڕانه فارسییه‌كه‌دا په‌ڕێنراوه، كه له وه‌رگێڕانه ئاڵمانیه‌كه‌ی دا ئاوا هاتووه Welch ein Unterschied auch zwischen den Abschnitten im Kommunistischen Manifest 1848, welche forderten, daß der Staat die Gewalt über die gesamte Ökonomie erlange und den späteren Erklärungen, in denen der Staat durch die assoziierten Produzenten ersetzt wird (و.ك)
[3] له ده‌قه ئاڵمانییه‌كه‌دا ئه‌م واژه‌یه liberären kommunismus زۆرجار به‌كارهاتووه كه له وه‌رگێڕانه‌كه فارسییه‌كه‌دا هه‌ر واژه‌ی ئه‌ناركیزم به‌كارهاتووه، هه‌رچه‌نده له وه‌رگێرانه ئاڵمانییه‌كه‌دا هه‌ر دوو واژه‌كه واته (Anarchismus و liberären kommunismus) له شوێنی تایبه‌تیدا به‌كاربراون. له كوردیدا به مانای كۆمونیزمی ئازادڕه‌وانه، كه له فارسیه‌كه‌یدا به (كمونیسم آزادمنش) و له عه‌ره‌بی‌دا به (الشیوعیة التحرریة) و به ئینگلیزیش Libertarian communism دێت. (و.ك)
[4] له ده‌قه ئاڵمانیه‌كه‌دا كۆنگره‌ی هاگه‌ر (Haager)ی 1872 نووسراوه، به‌لام له فارسیه‌كه‌دا كۆنگره‌ی (لاهه) نووسراوه. (و.ك)
[5] ئه‌وه‌ی له‌وێدا به‌شین نووسیومه، به‌شی زۆری له وه‌رگێرانه فارسییه‌كه‌دا نه‌هاتووه. (و.ك)
[6] له ده‌قه فارسیه‌كه‌دا ته‌نیا ئاماژه بۆ یه‌ك ڕێكخراو كراوه به‌ناوی (او . ث . ال) كه ده‌كرێ به لاتینییه‌كه‌ی ئاوابێ (U.T.L). به‌ڵام له ده‌قه ئاڵمانییه‌كه‌دا ئاماژه به دوو ڕێكخراوی هاوئاراسته ده‌كات و نێوی هیچكامیانی نه‌هێناوه. (و.ك)