nûsînî danyêl grîn

û. le ‘erebîyewe* selam ‘arf

ewey be lay mnewe zyatir gringe cmucollî xebatgêrraney markis û (înglis)e. nayşarmewe û dan beweda denêm ke coşm kemtre bo marksîzmî felsefî û marksîzmî rexney abûrîy syasî borijwazî, herweha bo nûsîne mêjûyyekanyan; legell eweşda ke baş dezanim berz û beferrn, pêmxoşe lenaw bzûtnewey cemawerî kargeranda be dway markis û (înglis)da bgerrêm. ewî rastî bêt lêreda natwanim hemû destkewtekanî xebatî ew dû şorrişgêrre nîşanbdem, tenha dekewme wêzey dû bazne ke bjarm kirdûn le nêwan hemû ew baznaneda ke ewanîş pêwîste gringîy tewawyan pê bidrêt. ew dû bazneyeş min hellimbjardun brîtîn le derkirdnî rojnamey(Neue Rheinische Zeitung) le şarî (kolln) û bazney duwemîş ew gujmugureye ke dra be înternasyonalîzmî yekem le1864 ta1872.

min herwa serpêy ew dû bazneyem hellnebjarduwe û hellbjardinyan zyatir lewêwe serçawey girtuwe ke tazekî betaybet herdûkyan tîşkyan xrawete ser, derbarey yekemyan desgay (edîson sosyal ) editionis sociales wtarekanî herdûkyan ke le (Neue Rheinische Zeitung) nûsîwyanin le sê bergda be ferensî bllawkirdotewe(1963-1971). derbarey bazney duwemîş, be ferensî raportekanî danîştnekanî encumenî giştî înternasêonalî yekem dezgay (aldaraltiqdim- musku 1972-1975) le şeş bergda bllawî kirdotewe. dîrasekirdnî ew dû bazneyeş dekewête çwarçêwey berewrûbûnewe beramberênî azadîxwazî û marksîzmewe, be watayekî tir behay gumanlênekrawî cmucollî damezrêneranî marksîzmî tya derdekewêt, her wek çon bêhêzîyekanîşî tya derdekewêt wek: desellatsepênî, komellegerî, tênegeyiştin le têgeyiştnekanî azadîxwazî. ewan katêk 1848 ke (Rheinische Zeitung)yan damezrand herretî lawyan bû, sî sall û bîstuheşt sall bûn, twanist û selîqeyan lêdebarî, çawnetris bûn le rojnamegerîda, her leber ew çawnetirsîyeş bû dûçarî rawnanî polîsî û qezayî bûnewewe. ewan enternasêonalîst bûn, yarmetîy hemû bzûtnewe şorrişgêrrekanî wllatanî tiryan deda, betaybetî ew wllatane ke kewtbûne jêr karîgerîy şorrşî 1848we le xebatî krêkaranî wllatekey xoyanda twabûnewe, maweyekî zor dway şorrş wtuyane: “hîç rojnameyek neytwanî wek /alrînanye/ cemawerî prolîtarya han bdat û wzebexiş bêt.”

rojnamekeyan kirdbuwe xizmetkarî ewey nawzendyan kirdbû be şorrşî kargeranî parîsî23-25î huzeyranî 1848, be têkişkanêkî qurs kotayî hat û dapllosînêkî tundutîjî bedwawe bû, markis hîç zil nakat û xoy hellnanêt ke 14î tişrînî duwem wtuyetî: “tenha ême bûyn le şorrşî huzeyran têgeyiştbûyn.” ew dû bradere be baş le tellaqî cûtyare giçke toqîw û nefamekan û beşkeran(partageux) geyiştbûn, beşkeran bewane dewtra ke daway dabeşkirdnî samanekanyan dekird, cge lewey ke be başîş bonî gyanî xobedestewedanî aydyalîste wirdeborijwakanyan kirdbû, be taybetî ewaneyan ke leser textî desellat danîştbûn û piştyan kirdbuwe şorrişgêrrekan, eweş bacekey zor qurs û gran kewt leser komarîxwazekan, legell eweşda ke prolîtarya piştgiryan bûn, her têkişkênran û flîqênranewe.

markis û înglis be rûnî ewe debînin ke têkişkanekanî 1848î kargeran seretayek bû bo paşekşekirdnî şorrş le ewrupa herweha bûne handerî supakanî qeyser ke ruwew /boxarist û casî/bikşên.

hellwêstî çawnetirsaneyan buwe mayey ewe ke xoyan tenha bmênnewe û ewanî tir hemû rabken û pena berne ber mîratî xêzanî, ewan le taqîkirdnewekanî 1793û 1848we fêrî waneyekî gewre bûn ke “toqandnî şorrişgêrrî amrazêke bo kurtkirdnewe û kemkirdnewey be şaristanîkirdnî xwênrriştnî komellgey kon” (keçî serbarî bînînî ew hemû zebruzenge, nîşanekanî desellatsepandin lay marksî genc derdekewn, înglis le pêşangekirdnî-alrînyanye-da wtuyetî: “markis le bwarî nûserîda dîktatoryet be kar dehênêt, eweş lewêwe serçawey girtuwe, yarîderekanî dan be berzî twanay fikrî ewda denên, milhurî bo sernûserekeyan; markis, pesend deken, ewîş lerradebeder sûd lewe werdegrêt, le encumenî giştîy enternasêonalîzmîş ew halle baw bû.”

markis be qêz û sûkayetî pêkirdnêkewe le dadgaykirdnekey –kolln-da denerrênêt beser qazyekeda û dellêt: “hêndey peywendî be mnewe heye dûpatî dekemewe, min be baştrî dezanim be dway rûdawe gewrekanî cîhanda bgerrêm û rewtî mêjû şî bkemewe, eweş allandumî be koyle nawçeyyekanewe.”

markis û înglis le hêrişkirdnî tundutîj bo ser –brodon- û -bakonîn- hîç drêxîyekyan nekirduwe

brodon 31 temuzî 1848 le encumenî nîşîtmanî wteyekî çawnetirsaney pêşkeş kird, bradere hellçuwekanî xoy xrap weryangirt û gallteyan pêkird û retyankirdewe, her be heman şêwe markis û îngilsîş, be mercêk –brodon- be taybetî çawnetirsane ew wteyey da bo hawkarîkirdnî yaxîbuwanî huzeyran û sosyalîstî pêşnyar kirdbû lebrîy rjêmî borijwazî, keçî belay markis û îngilsewe ew hellwêstey brodon tenha fêllêkî (herzan) bû bo ewey yotobya wirdeborijwayyekey be encam bgeyenêt û dwatir wityan: “bawkî azadîxwazî naçar bû djî ew encumene borijwazîye hellwêstêkî dîmukratîyane werbigrêt.”

derbarey bangewazekey –bakonîn- bo slavîyekan markis û înglis her heman hellwêsî galltecarrîyan hellbjard, lay ew nîştmanperwere rusîye; wate -bakonîn- wşey azadî manayekî frawan û qûllî hebû cêgey hemû ştêkî degirtewe, lew bangewazeyda cge le çend wteyekî rewiştî zyatir hîçî dî bedî nakeyn ke zadey xeyallî ew bûn û hîç manayekî ewtoşyan nebexşîwe, ew bêaga buwe ke pêwîstîye cugrafyayyekan û bazirganîyekan belay ellmanyawe hênde zîndû û beferrn.

nawçe bakûrîyekanî ellmanya be (ellmanîkrabûn), wate ew nawçane katî xoy ellmanîy nebûn û be zor krawn be ellmanî, ca aya raste? ew beşe kewa xellkekey ellmanîn û krawn be ellmanî êste be slavî qse bken ke zmanêke zemen lêy xwarduwe û hîçî beser hîçewe nemawe? ew nawendêtîye syasîye ke dagîrkerî ellmanî ferzîkirdbû mehall bû parêzgarî bikrêt û bhêllrêtewe be (toqandnî tundutîj) nebêt, praktîzekirdnî eweş wate toqandin( pêwîstî pele) bû û kraye pasawî, çunke sruşt û kaklleyekî abûrî hebû, her leber eweş buwe îngilsî ye’qubî**derbarey ew barudoxe wtuyetî: “pêwîstî flîqanewey çend xunçeyekî nermî nîştîmanî be zebruzeng.” gring nîye çi encamêkî lê dekewêtewe.

êste ba bêyne ser enternasêonalîzmî yekem, katêk markis betwana berze lebinnehatuwekey, be pênûsekey, bîrubawerrekanî enternasêonalîzmî daderrişt, markis wek çon şanazî be twana û gewreyî xoyewe dekird awaş şanazîy be xobebçûkzanî xoyewe dekird, ew katêk pêşnyarî ewe kra erkî serokayetîy encumenî giştî enternasêonalîzm bigrête esto be xobebçûkzanîyewe wtuyetî: “min şayenî ewe nîm û twanay raperranî ew erkem nîye, min zyatir krêkarêkî fikrîm lewey ke krêkarêkî destî bim”, markis katî kongrey lozan sallî 1867 aşkray kird ke natwanêt beşdarî bkat, destberdarî nwênerayetîyekey bû, dwatrîş bew core beşdarîy hîç kam le kongrekanî sallaney nekird ta bestnî kongrey sallî 1872 ke kongreyekî gring û hestyar bû, lew kongreyeda birrwa xoxoyyekanî derbrrî û raportî çwaremî sallaney encumenî giştî darrişt bo kongrey broksil sallî 1868, tyayda derîxist ke “komelley enternasêonal bo kar(AIT) kîjî tayefeyekî dyarîkraw nîye, bellku berhemêkî xoxoyye (be ellmanîyekey naturwuchsig, ke le daykbûyekî sruştîye) bzûtnewey prolîtaryaye be meylekanî komellgey nwê, tînwêtî serçawekey deşkênêt kebe hîç klocêk natwanrêt xefe bikrêt, ew dyarîkirdne eweye ke emrro nawinrawe (serbexoyî krêkarî), herçende ew nawnane zor şyaw nîye, beherhall, meyl û arrasteyeke ta ew radeye weha le kesêk dekat xoy bxate ew birrwayewe ke ew bîruboçûne pênûsêkî azadîxwaz nûsîwyetî.

markis kutupirr werçerxanêkî desellatsepênî beserda hat, eweş le çend hoyekewe serçawe degrêt. yekem ewe bû ke eylûlî 1867 beşî yekemî ktêbî )kapîtal(î derkird, boy buwe nawbangderkirdnêkî zor, betaybetî lay enternasêonalîste ellmanîyekan, sosyal dîmukratî ellmanî lejêr rkêfî –wlîm lîbnixt- û -أuxist bîbîl-da twanî nzîkey sed yekêtîy krêkarî bhênête naw rîzekanî enternasyonalîzmewe, ewe le katêkda ke metirsîy hkûmet yekcar zo bû.

le )alrîştax=encumenî netewe( sallî1869 bîbîl wek endamêk wazî le kursîyekey xoy hêna, le germey ew hemû pêşkewtnî gorrankarîy rûdawekanda, deyuyist le piştewe neşter le markis bdat û cêgey bigrêtewe. markis ewdeme skirtêrî encumenî giştîy ellmanya bû, tenya nebû, hizbêkî gewrey le pişt bû, gringîyekî zorî deda be nawunawbangîyekey û fermanekey tewaw pêwey lkabû berî nededa, le danîştnî encumenî giştîda 11î ayarî 1868 be tundî lomey skirtêrî kird ke nawî –ekarîws- bû leber ewey -ekarîws- nawî ewî nenûsîbû; wate -markis- le xwarewey ew yadaşteda, skallayeda ke demrrastî hemîşeyî enternasyonalîzm; wate -markis- le lomekeda witbuy ke: “nabêt rêge be –ekaryos- bidrêt be arezûy xoy nawî endamanî encumen be kar bhênêt bo mebestî kesîy xoy” çunke skirtêrî ellmanya kyanêkeentité// corêk nîye le corekanî xewuxeyall.

hoy kotayî ewe bû ke le eylûlî 1868 bakonîn (hawpeymanîy înternasyonal bo dîmukratyet)î drust kird û gerekî bû be yekcar bîbate naw komelley enternasyonalîzm giştîyewe bo kar, bellam ew wîste ret krayewe, azarî1867 birryarî da ew hellwêste çewte rast bkatewe, paşan encamî hewllekanî tenha ewe bû ke lqe nîştmanîyekan û bakonîn xoy le rîzekanî enternasêonalîzm wergîran.

markis le nzîkewe be wirdî program û peyrewî bnerretî hawpeymanî xiste jêr pişknînewe, dwatir le perawêzda derbarey bakonîn nûsîbuy ke bakonîn kerî kerane, carêkî tir le mlimlanêykeda 1871- 1872herreşe û metirsîy bakonînî kirde pasawî behêzkirdnî desellatî encumenî giştî, be pêçewanewe bakonîn û braderekanî hewllî eweyan deda ew desellatane bertesk bikrênewe.

ew mlimlanê naxoyye nek her marksî şeket û werrz kirdbû, bellku dabûy le lûtberzîyekeşî, her leber eweş bû penay birde ber înglis û daway firyakewtnî lêkird û dwatir kirdîşî be endamî encumenî giştî, erkî çandnî mînî pêspard lejêr qaçî bakonînîyekanda le çend wllatêkî dyarîkrawda, dway ewey ke înglis destbekar bû le markis zyatir dujimnayetî dekirduxerîkî komellegerî bu, bew core şorrişgêrrekan serqallî ew kare naqollayanane bûn û berjewendîyekanî xoyan xistbuwe pêş berjewendîyekanî çînî kargeranewe. kargeran pol pol û be hurjim dehatne naw enternasêonalîzmewe û prrişindartir û awedantiryan dekirdewe, wirduxaşkirdnî komeney parîs 1872 lebrîy ewey zyan bgeyenêt be komelley enternasêonalîzm bo kar, zyatir dedrewşayewe, ewaney le qesabxaneke qutaryan bubû geyişne lenden û çûne encumenî giştîyewe û dway behêzbûn û berizbûnewey cêge û pêgey rêkxistin, ewan be cûte; wate markis û înglis, hemû twanakanyan xistegerr bo derkirdnî azadîxwazekan, çunkî bûbûne rêgegir le babexulê, dansî bazneyî, (danîyal grîn ew derbrrey dansî bazneyî danser en rondî be kar hênawe ta bllêt azadîxwazekan kosp bûn le berdemî karî syasî ke le cêgekey xoyda her xerîkî hellbezudabez bûn( keynubeynî ew derkirdne be dû qonaxda têperrî, yekem le )kongrey nayasayî) ke le lenden bestra le eylûlî 1871 û ewî tiryan le kongreyekî (saxte) ke le lahay bestra 1872, ke tyayda sê kes le nwêneranî sosyalîzmî azadîxwaz derkran -mîşal bakonîn, cayimis xîwm û أdîmarşuyisxîbîl(adhémar Sichwitizguebel) ew kate markis û înglis twanyan baregay înternasyonalîzm bbene nîwyork û bîdene dest braderekey xoyan ( sorg Sorge) a bew core înternasêonalîzm lewê dwa henasey da.

• • em wergêrane letek deqe ferensîyekeyda berawird krawe.

• • em babete le pertûkî enarkîzm le tîorîyewe bo praktîk – althirrye min al’qîde alî alimmarse , wergîrawe.